Adı Soyadı: Murşide Zekeriyayevna
Doğum Yeri ve Yılı: Akmescit, 1937

 Mülakat Kayıt No: KA011

Adım Murşide Zekeriyayevna. Tuvuldım 20-nci Mayısta bir biñ doquz yüz otuz yedinci sene (1937), Qırımda Aqmescit rayonda Deñizbaşı degen köyde.

Ee, onı ayta ediler, 33-ünci senesi bolğan aşlıq, anamlarnıñ, anamlarda pek köp bizde mal bar edi, mal. Anam penir yasay edi, çaq yasay edi, no, süzme qatıq, no, aytqan edi çto şonday boğday bolmadı. Boğday bolmağan, halq bizler penir, et aşap şu aşlıqtan şıqtıq degen edi. Penirnen et aşay edik diy edi, a boğday ötmek yoq edi degen edi.

Menim liçno qorantamda; babam, anam, üç dane balası bar edi. Eki tatam, 36-ncı senesi tuvulğan. Men 37-nci senesi tuvulğanım. Oğlan qardaşım 41-inci senesi tuvulğan.

Babam işley edi. Sovyet ükümetiniñ vaqtında sekretar, selsovette sekretar bolıp şalıştı, çalışqan. A tak, köyde hızmet etip cüre edi, bilmeymen ne, onı qaydan bilemen, neçün bilemen selsovette şalışqanın, menim anam baylardan, bay halqtan, raskulaçivaniye ete epsini qapaylar, anam yaş eken, qaçıp yüre andan mından, soñ, babamlar onı tutalar. Soñ, babam ayta, mağa barsañ Sibirge yibermem diy, anam babama bara.

Olar Sibirge ketkendir de, o qadarını men bilmiymen, no, episi qapala. Bu anamnıñ eki doğmuşı bar edi, birisi öle, ekisi mında bar tehnikum Selskohozaystvennıy tehnikum bar, şu tehnikumnı bitire. Olar bay balları da, oquylar. Mında kelgen soñ, bir dayım predsedatel balaban Plem Sovhozda predsedatel bolıp şalıştı. Anamnıñ doğmuşı, gramotnıy edi. Bir dayım da şalıştı, Zaravşan degen yerde zavtehnik bolıp şalıştı. Olar bilgili halq edi, no, anam bilgisi yoq edi. O tolko Quran oqumağa bile edi.

Ee, rametli babam Sovyet ükümetine o çalışqan. Soñ, keldi Nemse. Nemse kelgen soñ, halq babamnı starosta etip sayladılar, starosta köyde. Soñ, babam aytqan yoq, babam bek vejlivıy adam edi, molla adam edi. Men bolmayman degende bu Nemseniñ halq kişi aytqan, a, sen Sovyet ükümetini bekleysiñmi?, degen. No, anam bek boyevoy edi, tiri edi anam. Anam yoq dedi, onı saylaylar şu starosta etip anam qaytıp kelgen soñ, artından cürip bir afta çalışa babam, bir afta. Başqa kişi boldı starosta. Babam bir afta boldı. Soñ, ondan soñ, Qırımdan çıqqanda babam bizmen yoq edi, armiyada edi. Babam, anam üş dane balaman özü çıqtı.

Yoq, mektepke taa barmay edim, men yedi yaşında edim. Tatam mektepke bara edi.

Köyde Nemseler o qadar halqnı qıynamadı, bek qıynadı Ruminler, Ruminler. Neçün degende bizler bala edik, olar kele edi tavuqlarnı-neni cıyıp alıp kete edi. Bir kün keldi bizim üyge Nemse, ofitseri keldi. Bilem men, bala bolsam da, bizim dülber lampamız bar edi, şar lampa diy ediler. Onı kördi, oña bek aves etti; no, anam tiri apaqay edi. O ayttı bu lampanı men alaman dedi, ne diysiñ dedi, anam ayttı men razı tuvulman dedi. Alsañ al dedi, no, razı tuvulman dedi, qorqmadı. O anamnıñ arqasını bunday taptadı, taptadı da çıqıp ketti. Anama bir şiy etmedi. No, bir gün esimde Ruminler keldi aşamağa, bizde kiler bar edi, şundan anam penirlerni şığardı ötmek tildi, olarğa aş saldı, olar aşadı. Biz tilin añlamaymız. Olar kördiler penirni begendiler, doğru kilerge kirdiler, boçqalarnı şığardılar suvun töktiler, aldı kettiler. Bek qıynadı halqnı Ruminler bizim köyde, no, Nemse şaytip bizni qıynamadı, doğrusını aytaman men. Belkim mına bizler prostoy halq edik, mojet şunıñ içün, no, başqalarını belkim qıynağandırlar, aktivistlerni neni. Menim anam aktivist tuvul edi.

Bizde yoq edi partizan, bu Deñizbaşı köyünde aslı eşitmedim, olar şunday boldı, bu babamlar qaşıp keldiler qaydan men bilmeymen, qaşıp kelgende yama mınaday qazıp üstüne ne cabıp şonda köp aqaylar yaşadı, qaydan qaştılar men onı bilmeymen.

Şoman anamlar, mına ep qaş tane aqay bar, apaqayları aş pişirip oçeritmen olarğa aş alıp kete edi. Onı biz bildik, ne içün degende bizge tuydurmay ediler; no, tatam menden büyügi bek şustrıy, tiri edi anam köbete ya bir şey pişirse, qayda alıp kettiñ bunı? dep ondan soray edi, menim aqlım cetmey edi oğa.

Yoq, bizim köyde onday atuv bolmadı. Nemseler keldi; no, Nemsege şalışqan Tatarlar bar edi. Olar starısta boldılar, no, naprimer dobrovolets yazdılar halqqa, menim babam yazmadı, o bir afta çalıştı. Dobrovolets yazdılar, menim babamnıñ doğmuşı bar edi, boydaq, onı yazacaq boldılar, o barmayman degende urdılar onı. Özümizniñ Tatarlar urdı. Ana soñ, men sizge aytaman, anam tiri apaqay edi, şu urğan adam, onıñ apaqay soyu edi, barıp oman qavğa etip keldi, ne aqqıñ bar onı urmağa? dedi. No, şalışqan kişiler boldı, no, qateceksiñ olarğa, protiv qatip baracasıñ?, No, bir kişiler atuv, asuv onday şiy bizim köyde bolmadı, eşitmedim men.

Topladı, toplap ketti, yaşlar toplanıp ketti.

Bizim soydan yoq, menim emcemni yazdılar, no, emcem barmayman dedi, onıñ adı dobrovolets edi. Znaçit adam özü istese bara, istemese barmay, adı dobrovoletsler edi. Kettiler, no, kim ketkenin men bilmeymen, no, ketti halq.

Bu Deñizbaşı köyü kişkene köy edi, onday balaban köy tuvul edi. Soñ, olar ne içündir Nemse ketken soñdır ta, o qadar men bilmiyim, bu babam ve emcem trudarmiyağa tüştiler. Biz şıqqanda olar bizmen, yoq edi.

O qadar, men aytalmam sizge. Potom, neçün degende, menim tatam menden teran yaş edi, o ep er şeyni bile edi, a, men ne diyim sizge, köp şiyge qaramay edim. Men, kak budto, o tatam menden büyük, o kak, menim tatam, a men, kak budto, onıñ kişkenesi, podçinenıy, şunıñ içün men köp şiyge aralaşmay edim, terbiye şunday edi, a, o köp şiy bile edi, o öldi.

Sovyet armiyası kelmez bırın, laf ketti, çto şığarılacaq dep, sluh ketti, no, şığarılacaq dediler, kim Nemsege şalıştı, Nemsege.

Halq, spletni, öşek, no, anam rametli bizler bay otura edik, anam anav-mınav şiyni qaşırdı, halqlarnıñ üyüne, soñ, ertenmen biz yerde yata edik. Tatarlar yerde yata edik, dan-dan-dan qapı qaqıldı, a, pencere qaqıldı, anamnı bir kişi şaqırıp keldi, tez keliñiz odovitten bizni şığarayatırlar. Na pomoş vrode, yardımğa. Anam ketti biz üydemiz, bir maalde qapı bek qağıldı, kirdi üş tane soldat, bizler cata edik; no, uyanğan edik, e, ayta biz tilini añlamaymız. Bilmiymiz, Rusça bilmiymiz. Tatamnıñ şaşı uzun edi, şaşı. O anav artta qapımız bar edi, artta qapıdan qaşıp kete qomşuğa, onıñ artından soldat ketti, şaşından tartıp köteklep-köteklep ketirdi. Bek kötekledi. Şunday şaşından burıp-burıp bir şiy ayta, biz añlamaymız ne ayta. Anam da kelip qaldı, no, bir şiy ayta, biz qatıp turamız, anam ayta bir şiy toplamaq kerek, soñ, başladıq şiylerni bir bohça salıp bir şiy toplamağa. Bir maalde cüre-cüre portretler bar, soñ, mınav qadar aqçamız bar edi, biz Kezlevge köşecek edik, şu aqçanı da anam tatamnıñ qoynuna tıqqan. O da, bunı biz alacaqmız dep alğan, aqçanı tıqqan anavlarnıñ işine, Sovyet ükümetiniñ aqçası. Soñ, bir maalde cürse portretniñ artında Nemse aqçası şıqtı. Nemse aqçası şıqtı epimizni köteklediler. Biz añlamadıq, dogodatsa etemiz; ana, o Nemse aqçasını kösterip-kösterip kötekliy bizni. O bes-belli ayta, siz Nemseni bekliysiz degendir de, e mınavday tepti ana o şiyni, bütün üy aqça bolıp ketti. Üş tane balanı quvıp şığardı, anamnı da tepmenen köteklep-köteklep şığardı, şıqtıq ploşadke. Ploşadke şıqsaq, er kes bir şiy alıp şıqqan, biz bir canımıznı alıp şıqtıq. Şıqtıq şunday, ploşadte halq tura kolhoznıñ yanında, tögerek çeti soldat, ortasında halq, bizde bir şiy yoq, birev bir şiy alğan, birev bir şiy alğan, biz bir şiy almadıq, mına şaytip şıqtıq. Köteklediler bizni. Soñ, oturdıq şu keşesi qondıq, şu nede ploşadte qondıq, soñ anam başladı aytmağa, men bir şiy alıp şıqmadım dep anama soldat bere, eki soldat. Anam kelip anav-mınav aldı, no, o soldatlar da yahşı edi. Anama yardım eteler, neçün degende bir şiyleri, saqlı şiyleri bar eken, anama ayta, alıñız diy, i anam ala, olarğa da aq bere, o eki soldattan biz bir yamanlıq, anam bek miladdar, yahşı soldatlar şıqtı. Olar da Rus; no, yahşı soldatlar edi. Şaytip bizge yardım etti şu eki soldat.

Anam o yerden bir-eki yüzük alğandır, küpe alğandır, mına şunday şiyler aldı anam. Aşayt aldı, no, biz şıqmazdan bırın, bizlerge bir semya Ukrainets berdiler. Ukrainets milleti, biz de onıñ tilini añlamaymız; no, anam oña bek yardım ete edi. Bir üyni ayırıp berdik, o Ukrainetsler oturdı. Soñ, ploşadta endi oturamız, o şu Ukrainets mınaday bir ötmek pişirgen, menim közümniñ aldında tura, ötmekni pişirip, o onı körgen de, bizim körgenimizni o körgen, o Ukrainets, şunday tuta, şunday ağlay, şunday ağlay, anav ötmekni bermege qorqa bizge, soñ bir soldat ketirip anav ötmekni bizge berdi.

Soñ, gruzovoy maşinağa mindirdiler bizni, tatamnı tak çto tatamnı köteklediler, yol boyu o qustı, qustı vidimo sotraseniye mozg bolğandır da. Qustı, qustı endi maşinağa cüklediler bizni gruzovoy maşinağa, taa da bu qusa, soñ, aqaylar şapkesini berip şu şapkege qusıp tökip-tökip keldik, col boyu qusıp keldi. Soñ, ketirdiler, mına bu, qayda ketirdiler men bilmeymen, men köy balasıman, vagonlarğa bizni yüklediler, vagonlarğa. Mına kak kösterdiler de pravilno. Şunday vagonlarğa toldurdılar. Halqqa, catuv o yaqqa tursın, oturmağa yer yoq edi. Mına şaytip oturıp yuqlay edik.

Tovarnıy vagonlarğa. Soñ, o tovarnıy vagonlarğa mindik, iş hızmet yoq, aş degen aş bermediler. Soñ, toqtay teran, ne toqtay, onı bek yahşı bilemen, toqtay, adamlar üyden alğan da, un bir şiy, ana bir şıqqanda ağaş ketirip salalar, aqaylar ağaş ketirip vagonğa salalar, soñ cağıp atalyaday bir şiy pişireler. O da pi-pii dep kete poyezd, bez preduprejdeniya kete, halq qala kete. Soñ, aqaylar colda qapıda turıp tartıp-tartıp alalar, potomuç to tovarnıy da. Anam bir kün qaldı şaytip, eñ posledniy vagonda tartıp aldılar anamnı. Soñ, öle edi halq, ölgen kişilerni şıqarıp taşlaydır ta, biz ekinci partiya edik, no, bizler onıñ artından ketkende şunday ölüler catqanını biz kördik. Ölse bir kişi, şığara taşlaylar mınaday etip.

Hasta elbette bar kadâm, mına menim qardaşım üş yaşında edi, siz bir şey, birev aşay, caşırıp aşay, anav bir şiy aşay caşırıp; o ayta, “aşayman” diy, ay yoq, i anamnı şunday qıynay, bir kişi bir şiy aşasa; “men de aşayman, o mağa bersin” diy, o qatip berecek; soñ, anam bir şamar urdı, şu maalde bir Osman aqay bar edi, qart adam, tartıp alıp aşayatırğan aşını oğa berdi, bek qıyın edi kelgen vaqıtta, bek qıynadılar bizni, o unutılacaq bir şiy tuvul, poetomu biz Özbekistanda, biz yaşağanda, mına zagranitsa bizni şığarmay ediler putovkaman, ni kogda, ballar deportatsiya bolğan balanı cibermey ediler, menim ballarımnı cibere ediler, potomu çto biz onı episini kördik de, bilemiz de onı, körgenmiz.

Yoq, bir şiy, bazı da bir bere edi, no, halq aşamadı onı, bek sasıy edi, balıqtan bolğan, no, bizler balıq onday aşamaymız da, balıq şorbası işmegenmiz de bizler, şunday bir sasıq bir şiyler bere ediler, no, aşağanmızdır; no, men aşağanımnı bilmiyim.

Yoq, doqtır, doqtır-medsestra o yaqqa tursın, catmağa yer yoq edi, mına şaytip epimiz otura edik, otura edik. Soñ, şunday vagon pitledi, pit bilesiñmi ne? Vagon pitledi, bizniñ urbalarda şunday, bedenlerimizde şunday pit cüre edi. Soñ, aqşam mına erten tura edik, anam şeşe edi şunday öldüremiz. Mına mınav sızıq bar da, tolu pit bola edi. Birevler şığarıp bulaytip (böyle etip) qaqa ediler bu şiylerni, a, bizler, ballar, birley-birley olarnı öldüre edik. Er kün pit öldüre edik, başqa iş yoq. Mına şunday, naday sızıqlarnı aşsañız mına şunday sızığında tura edi, başımıznı mınavday etsek tırnağımıznıñ arasında pit bola edi. Bir-birimizniñ başımıznı qaray edik, urbalarımıznıñ da pitin temizley edik.

Bizni ketirdiler, mına bu Zerbolaq stansiyağa tüşürdiler. Soñ, stansiyadan bizni ketirdiler Qatırçı rayonına, rayonda epimizni topladılar, bir dane adam, Ermeni adam, bek yahşı bir leksiya oqudı, sizler başqa kontinentten keleyatırsız, meyvalarnı aşamañız, arıqlardan suv içmeñiz, falân etiñiz dep, episini bizge añlatıp berdi, er kezni topladılar raboçiysi bolğan kişilerni ayrı saldılar, yaş balası bolğanlarnı ayrı saldılar.

Tak kak, biz yaş balasımız edik anamman bizler ayrı, o raboçiy bolğanlarnı rudnikke ciberdiler Langar degen rudnik bar edi; no, anda Moskovskiy obespeçeniye edi, onda halq yahşı yaşadılar, anda. Poyök berdiler, şalışma bar, no, bizni alıp ketip köyge taşladılar, köyde bir yaşayış yoq edi, mına bir üyge dört semya berdi, er bir köşesinde birev, toban töktiler, şu tobannıñ üstünde cattıq. Neşün bizde yastıq-töşek yoq, şu tobannıñ üstünde cata edik. Esimde, bir ...lı ayran bere ediler, ana, o seporatorden şıqqan ayran bere ediler, başqa bergen şiyni bilmeymen, no, anam şığıp kete edi, bir kuze aldı anam, suv qaynata bizni şığarmay, potomu çto qara qurt, yaman-yaman qurtlar bar diy, nemiz bar edi, kiyizimiz bar edi, şu kiyizniñ üstünden tüşmeñiz diy, oturamız. O barıp bir şiyler tapıp kele edi, cin (yün) tapıp ketire edi bir şiy, soñ, bizler cin egirip başladıq, cin, ana o veretena da yoq ta, birer tayaqlarımız bar edi, anav üstüne kruglıy salacağımıznı balçıqtan yasaymız, soñ, anavnıñ başına kirsetemiz i işleymiz. Qardaşım da men de epimiz cin egiremiz, anam şorap öre, iyiq öre, alıp ketip onı aşqa avuştıra, ana şaytip biz ettik. O da mınavday etemiz üyürşikni, anavı tüşse balçıq sına kete, ta kirsetemiz köp yasap salamız. Ana şaytip, biz közümizni aştıq.

Eki cıl köyde oturdıq, köyden soñ, anam, rayonğa köçtik 46-ncı senesi, oqutacaq bolıp bizni. Ana, 46 senesi keldik, bir şeyimiz yoq şaytip keldik, soñ, anam obratno şunday şorap öre, iyiq öre, tikiş tike, ayıp ta bolsa, birev aytsa kenef temizleysiñmi dese, barıp kenef de temizliy edi. Erinmey edi, bir parça ötmek berse boldı. Ana soñ, Buharskiy yevriyler bar edi bizde, olarman tanış bolıp, ana, cumaertesi künü olarğa epsine ot cağa edi anam. Şunıñ işün olar episi birer parça ötmek bere ediler. Ana şaytip yaşadıq, anam mektepke berdi bizlerni, men oqumayman dep bek tırıştım potomu çto aşman dedim, men vse ravno ölecegim, halq öle, halq bek öldi. Soñ, bir kün anam ayttı, ölümmen savı da yoq, bar, ölseñ parta başında öl, menim üyimde ölme dedi. Ana şaytip oquşqa barmay, birinci senesi barmadım, vtoroy god qaldım. Soñ, ekinci senesi bardım, soñ oqup-oqup kettim.

Men pitirdim yedi klass, o maalde 17 yaşımda edim, yahşı oquy edim; soñ, menim mına bu tatam hastalandı, cetkizalmaymız, soñ, meni qomşumız alıp ketip pekarnege uborşitsalıqqa saldı, saat birde bara edim mektepten şığıp saat doquzğaşı (doquzğace). Pekarnede forma cağaman, sıpıraman, cuvaman, meni uborşitsa. Ana 180 kümüş aylıq bar edi, er kün bir buhanka ötmek bere, no pekarimiz Qazan Tatarı edi, İsmail aka, Alla ramet eylesin, bek yahşı adam edi. İşmege seve edi, kelse er vaqıt meni quşaqlap öbip-öbip, men seni bugalter etermen, sen yahşı qızsıñ dep öbe edi, quşaqlay edi, öbe edi. Er kezge birer buhanka ötmek berse, mağa eki buhanka bere edi er vaqıt. Ayta edi, olar körmesin diy edi, olar körmesin diy de mağa eki buhanka bere edi ötmek. Soñ, qızı da kelse, atiy (babay) dep kelse aqça sorasa, menim közüm tüşse oğa ne berse mağa da şunı bere edi. Biz ekimiz bir yaşta edik, bir klassta oquy edik. Soñ, meni şu İsmail aqay yardım etti vnuşat etti kooperativnıy tehnikumğa kirmege, er vaqıt meni ayta edi, sen balaban kişi bolarsıñ, şunday, sen episi vaqtınca bola, episi ötip keter diy edi, soñ, men pitirdim yedi klass, tatam pitirdi 10 klass, 54-ünci senesi bizler pereselenets edik o maalde, podpiske baramız. Soñ, men bardım kâğıt almağa na vıyezd, anam barğan dokument almağa, men yahşı oquy edim, no otliçnitsa tuvul edim, soñ Kalmuk milleti bar edi zavuçımız, milleti Kalmuk edi, anam barsa anama pohvalnıy listmen mağa yedi klass pitirgen dep berdi şu. Soñ, anam vay bu şunday yahşı oquy, yoq "ona staratelnaya umnitsa" dep podarok, o maalde halq bek merametli edi. Şuman men razreşeniye bizge bermedi mağa, quvıp çıqardı. Soñ, anam aqça berip mağa da tatama da ellişer kümüş berip razreşeniye aldıq çto bı barıp Samarkantta oquşqa kiriyik.

Oquşqa kirecekmiz tak kak menim pohvalnıy listim bar, men kirdim Plesarayğa, Perlopaçkada şunday şalıştım vremenno teran aqça qazandım, şuman kettik. Tatam bek yahşı oquy edi, matimatikanı bek bile edi, bir sürü o bala matimatiçeskiy fakultetke bardılar, birsini, epsini provalit ettiler, şu ballar episi tehnikumğa kirip uçoñıy bolıp kettiler, mına şu Qatırçınıñ balları, potomuçto olar bek yahşı oquy ediler, olarnı spetsialno, tatamnı da cığıttılar, olarnı da cığıttılar, no, tatam Hokantqa barıp Pedinstitutqa kirdi. Cañı da aşılğan institut, şuğa kirdi, a bu tatamman oquğan ballar episi tehnikumlarğa kirip tehnikumnı otliçno pitirip institutlarğa kirip nauçnıy rabotnik bolıp ketkeni bek köp, bek aqıllı ballar ediler.

Özbekler bizge, bizim semyağa bir şiy etmediler, menim anam bilesizmi çalışmalı apaqay edi, tembel tuvul edi, bek çalışmalı edi, o er keslermen til tapışıp bir parça ötmek bizge qazana edi, soñ, bizni bek taa vıruçat etti, pervıy sekretar Raykoma, anam bilesizmi, şunday qıyınçılıq bolsa da, halq kir-kipaz bolıp, şöplep bazarlarda bir şiyler şöplep, almadan bir şiy qalğan şöplegen kişiler de boldı. No, anam, bilesizmi?, özüniñ dostoinstvasını bir vaqıt coytmadı, temiz cüre edi, akkuratno cüre edi i onı bir kün bazarda köre bu pervıy sekretar i şaqıra, apa diy, bizim diy, üyge barıp diy, ballarğa yardım berersizmi? diy, berermen diy, i olarğa barıp postoyanno anam yardım etti, no, yahşı adam edi, bek yahşı adam edi. Bek bizlerge o, ana şundan soñ, biz teran ayaqqa turdıq, uje Buharskiy yevreylerge barmadı anam, bizlerge şu adam bek şıcaq (sıcaq) qaradı.

Emcem, ana babam şunday boldı, bizde anam ot cağa edi, bir dane Buharskiy yevrey NKVDde şalışa edi o, bir gün anama ayta seniñ diy aqayıñ barmı? diy; bar diy, anam ayta, qayda? diy, trudarmiyada diy, men diy saña yardım etermen diy, soñ, anam ayta, vay diy aqayım, qaynım da bar diy, Qaynıma da etse, yoq bir kişi diy, soñ anam ayta, ayse diy qaynıma yardım etse diy, potomuçto men kelgende doquz yaşında bala edi diy, o boydaq diy, soñ, anam bir şiy bere; başta emcem qaytıp keldi, soñ, teran taa bir şey bere, soñ, babam qaytıp keldi. Soñ, keşikmiy 6 ay öttimi, 7 ay (öttimi), er kes politiçeskiler qayttı, no, menim babamnı, a vay, yañlış ayttım, menim babam trudarmiyadan şaytip qaytarıp keldi. 47-nci senesi babam qaytıp keldi trudarmiyadan.

Ya biz kâğıt yazışa edik, endi olar keldiler, bizler uje ayaqqa turdıq üyler saldıq, uje kvartirada cürmiymiz, biz tatamman ekimiz kolhoz Moskva bar edi kerpiç qıyılğan (qoyulğan) tsehı bar edi, şu tsehke barıp biz kerpiç qıya (qoya) edik tatamman ekimiz, bizim kerpiçler bek akkuratnıy edi, ana kerpiçni, mına şinçik ballar kerpiç qıya, men aytaman yañlış qıyasız, o mınaday etip balçıqnı birden ursañ, anav köşeleri tola, tatamman ekimiz balçıq yasaymız, o bek tajolıy trud, no, ekimiz şundan da qazana edik. Üy saldıq, kerpiçni özümiz qıydıq. Tatamman ekimiz qıyı (quyu) qazğan edik, cıyıp qomşularğa, onıñ içün, biz ölmedik.

Babam, babam keldi 47-nci senesi üy salıp başladıq, kerpiç qıydıq, quyular qazdıq, üy salıp şıqtıq özümiz. 50-nci senesi babam qapaldı, politiçeskiy, bek köp Qıran (Quran) çıqtı üyümizden, neşin (ne içün) degende köp halq Qıranlarını ketirip babama bere edi, babam oquy edi, bile edi oqumağa, özümizniñ halq şaqtı (çaqtı) koneçno, no, o bir afta şalışqan işin şunıñ işin onı qapattılar. Ana, keldiler tañ aqşam üstüne keldiler üyümizni tinttiler, no, biz uje bile edik qapalacağını, halq kelip ayttılar qapalacaq Zekirya ağam dep, ana soñ keldiler, bu Şakarov da keldi NKVD o da bek köp yardım etti koneçno, no, üyümizde biz babamman anamnıñ kepinligi bar edi, bizlerge balaban bolsa dep bir-eki şiy alıp salğan ediler, quşaqlar bar edi türlü-türlü, aqça bar edi epsini alıp kettiler, epsini quşaqlarnı alıp kettiler Qıranlarnı alıp kettiler, aqçanı alıp kettiler; a, mınav kepinliklerni, neni epsini yazdılar ne-neme qol qoydılar na otvetstvennost; ana soñ, quşaqlarnı qaytarıp berdiler, aqçanı da qaytardılar, doğru, no, babamnıñ epi urbalarını yazdılar, mına epi urbası, nasıl kiysisine barğaşı (barğance), episini yazdılar. Soñ, yazğan soñ, bir gün kelip şu yazğan şiylerni şığarıp (çıqarıp) magazinde salıp sattılar. No, anam babamnıñ urbalarınıñ birisini satmadı cartı-cartı bolsa da episini satıp aldı, ana şığarıp sattılar, bir bolmaycaq fiyatqa, halq talaşıp aldı, üyimizni de sattılar, okazıvayetsa satmamaq kerek eken, satqanlar, biz je ne gramotnıy; soñ, anav adam bek zulum boldı, zulumlıq etti, qapı tübüne köpek yazdı, endi qış keldi şığıñız (çıqıñız) diy, a qayda baracaqmız? Bir ... üy berdi, özü balaban üyge ötti, biz mında oturamız, anam pencereden bizlerni ala, mektepten kelemiz, pencereden ala da, ayaqlarımız yetse pıtınıñ (butunıñ) arasına salıp cılta edi ayaqlarımıznı. Qapınıñ tübüne balaban köpek baylap saldı. Soñ, bir gün anam keteyatır ekende qoñşumız vtoroy sekretar Raykoma bar edi. Berdyarev degen, no, onıñ adı Meryem edi anav apaqaynıñ adı. Anam bir gün ketse bek qıynayatır meni, ballarnı bek qıynay Buharskiy yevreylerge barayım olar meni priyutit eter dep kvartira qıdırıp kete anam, ketse bu Meryem apay da “yoq bir yaqqa ketmeñ, cürüñ, men sizge bedava üy berermen” diy, soñ, olar bizni prinimat etti. Berdyarev degen, no kak men olarnı yaman dep aytacaqman.

Soñ, onda oturamız, anam sudqa bere, babam anda yaza üy almağa aqları yoq, no, bizde ne yoq metraka ne zaks, episi qalğan da, metraka da yoq zaks da yoq, babam yaza, yaza, gramotnıy edi babam no metrakamız da yoq, babam ayta, metrakalar da bar edi zaks da bar edi diy, "ne sohranilsa", "ne sohranilsa" dep kele, bir gün menim metrakam keldi, menim metrakam, qaş kere, soñ, sud boldı babamnıñ aqqını aldılar; a, qalğanını mına halqlar da svidetel boldılar, metraka bar da, men ortancısıman çto deystvitelno bolar anam babamnıñ balları çto anamız rodnoy, soñ, eki köz üyni babama qaldırıp aldılar; soñ, aqqı kerekmiy, selsovet kelip anama ayttı, ana, “apa, men sizni añlayman, biz de bu üyni işte qatip işletecekmiz, birevni qoysaq buña, kvartiranı qoysaq, sizni qıynarlar, biz üy töpesini aşıp er kez körsin, üy töpesinden ağaşlarını alıp ketiyik, halq körsin kak budto biz bızıp (bozıp) epi şiyni aldıq” dedi, soñ, bızıp üy töbesini aşıp ağaşlarını alıp kettiler.

Babam soñ, bizler uje üyimizni aldıq, epimiz tatam oquşqa kirdi institutqa, men tehnikumğa kirdim, qardaşım da tehnikumğa kirdi, uje babam 50, dört cıl yedi ay cattı babam voopşem 55-temi ne keldi babam.

No, qıynadılar bek qıynadılar, eey, qıynadılar, onı bek qıynadılar, menim şu maalde men endi familyasını bilmiymen, o menim, mına qızım psiholognı pitirdi başta Samarkantta, soñ, iş tabalmağan soñ, filologta oqudı daa da, zaoçno oqudı. Uje, evli barqlı edi, men ayttım “oqu!, ballarıñı men qararman” dep; şimçik filolog Tatarskogo yazıka. Kişkene qızımnı Samarkantta qaldırıp keldim, neçün degende uje 90-ıncı cılda 10-uncı klassnı bitirdi, “men ketmeymen, boş qopqaday cürme, yahşı oquñız diy ediñiz, men boş qopqa bolıp ketmeymen” dedi, soñ, onı institutqa, yahşı oquy edi bek yahşı oquy edi, no, soñ, ekzamende cığıttılar, soñ ekzamende cığıttılar soçineniyede cığıttılar.

Samarkantqa, no, biz köşeyatır ekende, ükümet yaramay qaradı bizge, ükümet yaramay qaradı. Soñ, men Qatırçı rayonına barıp bir qomşuma barıp, qomşumnıñ ulı Apkomda şalışa, şu çerez oğa qızımnı kirsettim institutqa.

Stalin ölgende bizler mektepte oquy edik, no, o da bek bizge yaman boldı, bu tatam bek yahşı oquy edi, Stalin ölgemen (ölgennen) poçotnıy karaul izbirat etkenler, poçetnıy karaul şu poçetnıy karaulğa menim tatam da rast keldi, vot neçün menim tata aurdı iz za etogo Stalina. Endi siz keteceksiz menim tatam turacaq poçetnıy karaulda, tatam bara, barsa Sokolov degen bir fizrugımız bar edi, bek yaman edi, bek qıynay edi Tatarlarnı, adımız-yolumız prodajnıy edi, soñ, tatama ayta ‘kak tebe ne stıdno’ diy, tatama ayta ‘tı vrag naroda diy i prişol vozle vojda stoyat, u teba sovest yest’ diy, i tatam şonday yaramay bola, şundan soñ hastalandı, bek köp hastalandı, ne hastalandı men bilmiymen, no, anam bek köp olarnı qaradı, Samarkandlarğa şeerlerge alıp ketip qarattı, men bilmiymen diagnıznı, doğrusını aytqanda.

56-ncı cılda, 54-te o spisoktan şığardı bizni uje 54-te. Mına bizler ne alıp bardıq, satıp alıp bardıq; no, uje bizler oqup başlağanda Avgustta uje podpiska otmenit etildi, 54-ünci senesi otmena boldı, pomoyemu Avgust ayı edi, 56-ncıda yoq, bizim bir şey körgenimiz yoq, no, koneçno halq, bala ekende oynay edik birevlermen oynaysıñ, sizmen men oynayman mabet oynaymız, bir şey kelişmedi, siz srazu mağa ayta ediñiz, prodajnaya satqın, adımız-yolumız satqın edi, prodajnıy edi, no, halqlar ballar şunday aytqan işin (içün) kötekleşe edi er ballar, no, bir dane kişi şunday ayttı sağa dep o kişini cezalamay edi Tatarnı cezalay edi. O bar edi şunday, ballarda bar edi. Analar-babalar aytar ediler avuzıñıznı cumıñız, öz arañız oynañız, şunıñ işin köp ballar, Tatar Tatarman oynay edi. Mına bu Sokolov ta bek qıynay edi, na pravo diy, naprimer, Ruslar da na levoğa aylana, na pravo degende Tatarlarday, “ey prodajnıy vı ne slışite” dep obazatelno podçörkivat eter edi. Bir dane şunday edi, a başqa bir oca bizge yaramay şiy aytmay edi. Ana bir Sokolov şunday qıynadı.

Milliy nege men oğraşmadım men başta şalıştım pitirdim Koperativnıy tehnikum. Soñ, meni Koperativnıy tehnikum napravit etti institutqa. İnstitutnı pitirdim men, Koperativnıy institutnı pitirdim, soñ, rayonımızda Krasnıy Krest aşıldı sekiz aylıq, onı da kirip oqudım onı da otliçno pitirdim, medsestra bolıp ta şalıştım, em medsestra şalışa edim em bazamız bar edi torgovıy baza, şu bazada koliçestvennıy uçet, uçetlarını alıp bara edim, otçetını-motçetını men ete edim.

Yoq, birimiz milliy etmedik, şu qatışuvda bir şey etmedik. No, Samarkantğa keldim, Samarkantta men aqayğa çıqtım, o maalde men çalıştım trestte, stroitelnıy treste, no kak vam aytmağa sizge, naçalnik aqaçiy materialnıy otvetstvennıy kişi edim. Şu maalde bizde Era degen kobinet bar edi, mına şiylerni köbiyttire (köp ettire), şu maalde bizge kele edi, adı ne şunıñ, şu kele edi, şu mağa yalbara (yalvara) edi men yasap bere edim listovkalarnı yasap bere edim, bedava. Ana başqa bir şey etmedim, şu listovkalarını, ana, o marşkenen laf etemen, o maalde men materialnıy otvetstvennıy menim kâğıtım de bar, kraskam da bar episi menim qolumda, şunı listovkalarını yasap-yasap bere edim, Rolan adı, balanıñ, öldi o.

Soñ, babam keldi, no, raboçiy bolıp çalıştı, pensiyağa çıqtı, staj rabotası yoq, 17 gümüş pensiya ala edi. Türmede bolğanı içün stajını ekige köterdiler. Raboçiy bolıp çalıştı, 17 gümüş pensiya ala edi. Anam pensiya almay edi. No, bizler epimizni oquttı anam bizni, babam kelgeşi (kelgence) tatam institut pitirdi, men de institut pitirdim, oğlan qardaşım bar, o da institut orhetikturnıy pitirdi, o glavnıy injener tresta edi, no, anam-babam bek bahtlı yaşadılar.

Yoq, kelmedim, neçün degende menim aqayım yoq edi, men ayrıldım aqayımdan, bu kişi ayta siz dülbersiz diy, menim aqayım da bek dülber edi, oğa talaştılar. A, men allegim apay ekenmen de, no, talaşmadım dedim, i ayrılğanda bir qızım üş aylıq edi, bir qızım 5 yaşında edi. 75-inci cılda biz olarman temelli ayrılıştıq, atta ayrılmağa başladıq 73-te, 75-te toçno ayrıldıq, ana 3 aylıq edi o qızım, mınav qızım 5 yaşında, eki qızım da institut pitirip oca, bir qızım eki institut pitirttim. Menim o vaqtım yoq edi. Men bilesizmi, özümni cevapkâr dep oylay edim ballarım arasında, olar baba demegeni işün, men pütün küşümni ballarıma berdim. Menim onday şiyge vaqtım (yoq edi), men uborşitsa bolıp şalıştım 15 yıl, medsestra da bolıp çalıştım, magazinde de çalıştım, şu ballarımnı oqutayım dep eki qızım da fortepiano pitirdi, kroyka şityo krujoklar, ana, institutta da oquttım, aqayım bolmasa da, institut oquttım, mında kelip te balaban qaraldı saldım.

89-da keldim mına mında zahvat yasadıq mına İsmail Beyde.

O köy yoq, o köyge bardıq bizler, o köyge spetsialno şunday nettiler epimiz şu Deñizbaşı köyüniñ halqı ketti anda, no, Deñizbaşınıñ özü yoq.

Özümiz saldıq, aldıq uçastka, zahvat ettik, mına fundamentini özümiz qıydıq (qoydıq), baylançasını (duvarlarını) özümiz qıydıq, ştukaturını da özümiz, no, onday stroitelnıy şiylerni men etmege bilemen, tsement qoymağa bilemen, balçıq qarıştırmağa bilemen.

Onı halq qayda, onı birev bilmey neşün şıqarğanı onı birev bilmey, onı men mında keldim, mına mında keldim, işke kirdim srazu prodovets ovoşnoy magazinge, prodovets bolıp kirdim; no, o apayçıq meni bek begendi, potomuçto bek şalışa edim, a Ruslar tenbel, a men şalışaman, no, o mağa ayta edi, “Murşide, vas ne zra vıslali” diy, özü de institut pitirgen, soñ men oña ayta edim, “Galina Mihaylovna, kak eto tak v konstitutsii napisano deti za otsa ne otveçayut, amı za çto otveçali mne 7 let bılo”, soñ, menim de tilim aşuv, men de gramotnıyım men oña otvet bergen edim, “Galina Mihaylovna, vot v kino pokazıvayut kak russkiye gulayut s nemcami ya imeyu prava nazvat vaşu mamu prostitutkoy Nemetskoy” dedim, doğru da, “vı videli çtob v odnom filme Tatarı gulalı s nemcamı oni oçen çesnıye bıli, no otvet” mında kelgende uje otvet bere edik.